Cytostatyki to leki stosowane w leczeniu różnego rodzaju nowotworów. Używane są w chemioterapii, czyli stosowanej do lat już metodzie walki z rakiem. Przeczytaj na czym polega działanie leków cytostatycznych i jakie są ich rodzaje. Medme. PRACOWNIKÓW ZAWODOWO NARA¯ONYCH NA LEKI CYTOSTATYCZNE RULES OF PREVENTION AND CERTIFICATION OF OCCUPATIONAL DISEASES IN WORKERS OCCUPATIONALLY EXPOSED TO ANTINEOPLASTIC DRUGS 1 Z Kliniki Chorób Zawodowych Kierownik: dr n. med. C. Pałczyński 2 Z Przychodni Chorób Zawodowych Kierownik: lek. E. Wągrowska-Koski Co to są leki cytostatyczne, w jakich warunkach i gdzie są produkowane, tłumaczy Kamila Żyła, kierownik Apteki Szpitalnej Uniwersyteckiego Centrum Klinicznego w Katowicach. Światowy Dzień Fast Money. LEKI CYTOSTATYCZNE Leki cytostatyczne są to leki stosowane przede wszystkich w terapii nowotworów, transplantologii do wywoływania immunosupresji, ale również w leczeniu niektórych chorób dermatologicznych i reumatologicznych o podłożu autoimmunologicznym, gdzie mamy do czynienia z bardzo ciężkim ich przebiegiem. Leki cytotoksyczne są środkami niewybiórczo niszczącymi chore komórki, stąd ich bardzo duża toksyczność dla całego organizmu. Z punktu widzenia farmakologii są to leki o różnym mechanizmie działania i pochodzeniu, mogą to być środki alkilujące, antymetabolity kwasu foliowego, analogi puryn i pirymidyn, alkaloidy, antybiotyki cytostatyczne, enzymy, hormony, przeciwciała monoklonalne i inne. Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem (IARC) zakwalifikowała 25 substancji czynnych leków cytostatycznych pod względem rakotwórczości: 9 do grupy 1 czynników rakotwórczych dla ludzi, 8 do grupy 2A czynników prawdopodobnie rakotwórczych dla ludzi i 8 do grupy 2B czynników przypuszczalnie rakotwórczych dla ludzi. Skutki zdrowotne zawodowego narażenia na cytostatyki: efekty działania toksycznego (uszkodzenie wątroby, zwiększona zapadalność na choroby krwi, zapalenie wątroby, nerek, układu oddechowego, skóry, owrzodzenia błony śluzowej nosa, nasilenie wypadania włosów); wpływ na układ reprodukcyjny (zwiększona częstość poronień samoistnych i wad wrodzonych, zaburzenia miesiączkowania, zwiększone ryzyko niepłodności i martwych urodzeń); działanie alergizujące (pokrzywka kontaktowa, kontaktowe zapalenie skóry. Sporadycznie dochodzi do uczulenia układu oddechowego i wystąpienia astmy oskrzelowej czy alergicznego nieżytu nosa); działanie rakotwórcze (pojedyńcze przypadki ostrej białaczki mieloblastycznej, przewlekłej białaczki szpikowej i ziarnicy złośliwej u personelu medycznego). Narażenie Do narażenia pracownika na kontakt z lekami cytotoksycznymi może dojść głównie na drodze bezpośredniego kontaktu ze skórą, poprzez inhalację substancji w postaci pyłu lub mgły, bardzo rzadko poprzez przypadkowe nakłucie skóry (głównie podczas przygotowywania leków) lub w trakcie sprzątania lub usuwania odpadów po przygotowaniu cytostatyku. Narażenie dotyczy grup zawodowych: pielęgniarki, lekarze, lekarze weterynarii farmaceuci, salowi i członkowie ekip sprzątających, pracownicy pralni itp. Do czynności o szczególnym ryzyku należą: manipulowanie skażonymi fiolkami, rekonstytucja sproszkowanego lub liofilizowanego leku, jego rozcieńczanie, usuwanie powietrza ze strzykawki, naważanie leku do kapsułek, przeliczanie tabletek z opakowań wielodawkowych do opakowań jednostkowych, praca z urządzeniami do przygotowywania dawek indywidualnych dla pacjenta, rozdrabnianie tabletek, kontakt ze skażonymi powierzchniami, czyszczenie i dekontaminacja. Zasady bezpiecznej pracy z lekami cytostatycznymi zawiera Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 19 czerwca 1996 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy przygotowywaniu, podawaniu i przechowywaniu leków cytostatycznych w zakładach opieki zdrowotnej ( 1996 nr 80 poz. 376 ze zm.) Czynności związane z przygotowaniem leków cytostatycznych przed ich podaniem powinny być dokonywane w wydzielonym pomieszczeniu. Pomieszczenie, w którym przygotowuje się leki: powinny być wyposażone w lożę laminarną do pracy z lekami cytostatycznymi, powinno znajdować się wydzielone miejsce na środki ochrony indywidualnej przeznaczone do zniszczenia (rękawiczki, fartuchy, czepki lub maski) i oczyszczenia (okulary), nie mogą być usytuowane w bezpośrednim sąsiedztwie pomieszczeń służących do przechowywania środków spożywczych oraz przyrządzania i spożywania posiłków, a także przy ciągach komunikacyjnych służących do ruchu pacjentów i odwiedzających. Szczegółowe zasady postępowania przy przygotowywaniu i podawaniu leków cytostatycznych: podczas otwierania ampułki z lekiem oraz nabierania leku do strzykawki należy ampułkę przykryć jałowym gazikiem zwilżonym w spirytusie w celu uniknięcia skaleczenia i skażenia skóry wyciekającym płynem, w razie gdy przed iniekcją zaistnieje potrzeba usunięcia powietrza ze strzykawki, należy na zakończenie igły umocowanej na strzykawce trzymanej pionowo nałożyć w sposób jałowy sterylny gazik w celu zapobieżenia rozpylaniu leku; po usunięciu powietrza, przed wykonaniem iniekcji u pacjenta, igłę należy zmienić, podczas dzielenia leków tabletkowych nie należy dopuszczać do rozprzestrzeniania ich pyłu lub drobin oraz nie wolno dotykać ich gołą ręką, miejsce skażone lekami należy dokładnie zmyć oraz oczyścić gazą lub ligniną zwilżoną wodą, a następnie osuszyć przez wytarcie; przy ewentualnym skażeniu skóry, błon śluzowych i oczu należy spłukać je za pomocą dużej ilości wody. instrukcje zawierające zasady postępowania przy przygotowywaniu i podawaniu leków cytostatycznych powinny zostać umieszczone w miejscach, w których leki cytostatyczne są przygotowywane przed podaniem. Zasady bezpiecznej pracy : niedozwolone jest spożywanie posiłków oraz palenie tytoniu w pomieszczeniach, w których przechowuje się leki cytostatyczne lub odbywa się ich przygotowanie i podawanie, przy wykonywaniu czynności polegających na rozpuszczaniu i podawaniu leków cytostatycznych należy przestrzegać zaleceń producenta leku, w szczególności dotyczących stosowania środków ochrony indywidualnej: rękawiczek, fartuchów, okularów, czepków i masek, sprzęt medyczny używany do podawania leków cytostatycznych, w szczególności strzykawki, zestawy do przetoczeń, pompy infuzyjne, powinien być szczelny, zapewniający niewydostawanie się leku na zewnątrz, strzykawki, dreny, zbiorniki oraz inny sprzęt medyczny używany podczas pielęgnacji chorych leczonych lekami cytostatycznymi, w razie gdy nie jest możliwe jego odkażanie, powinien być jednorazowego użytku, pościel oraz bielizna chorych leczonych lekami cytostatycznymi powinna być zmieniana codziennie. odzież ochronna pracowników przygotowujących oraz podających leki cytostatyczne powinna być jednorazowego użytku. Szczególne zasady bezpieczeństwa ! niedozwolone jest zatrudnianie przy pracy z lekami cytostatycznymi kobiet w ciąży i w okresie karmienia piersią. osoby pracujące w kontakcie z lekami cytostatycznymi nie mogą wykonywać czynności, podczas których będą narażone na promieniowanie jonizujące. W zakładach istniejących w dniu wejścia w życie niniejszego rozporządzenia i posiadających w pomieszczeniach, w których przygotowuje się leki cytostatyczne, wentylację mechaniczną zapewniającą 10-krotną wymianę powietrza w ciągu godziny i dygestorium, dopuszcza się stosowanie tej wentylacji i dygestorium. Badania profilaktyczne pracowników Zgodnie z rozporządzeniem Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy ( 2016 poz. 2067) badanie profilaktyczne osób zawodowo narażonych na cytostatyki obejmuje ogólne badanie lekarskie ze zwróceniem uwagi na wątrobę i skórę oraz wykonanie takich badań laboratoryjnych, jak morfologia z rozmazem, badania czynności wątroby i badanie ogólne moczu. Przeprowadzanie badań okresowych zaleca się, co najmniej raz na 4 lata. Do pracy w narażeniu na cytostatyki nie powinny być kwalifikowane: kobiety w ciąży kobiety w okresie karmienia piersią kobiety w wieku rozrodczym, po przebytych poronieniach, planujące ciążę kobiety w wieku rozrodczym, po przebytej ciąży pozamacicznej osoby narażone zawodowo na promieniowanie jonizujące osoby odsunięte z powodu zmian w układzie krwiotwórczym od pracy w narażeniu na promieniowanie jonizujące osoby z zaburzeniami hematologicznymi, tj. leukopenią, małopłytkowością, chorobami rozrostowymi układu krwiotwórczego osoby z chorobami wątroby i nerek, zaburzającymi funkcję tych narządów Pomiary środowiska pracy Zgodnie z Rozporządzenie Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 czerwca 2018 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy ( z 2018 r. poz. 1286) ustalono najwyższe dopuszczalne stężenia dla: Metotreksat (kwas (S)-2-(4-{[(2,4-diaminopterydyn-6ylo)metylo]metyloamino} benzamido) pentanodiowy) Frakcja wdychalna z wartością NDS – 0,001 mg/m3 z oznakowaniem wyrazem „skóra” Substancja ta jest stosowana jako lek cytostatyczny podawany w infuzjach lub doustnie. W zawodowym narażeniu na cytostatyki można mówić na 2 etapach ich zastosowania, tj. podczas procesów wytwarzania chemioterapeutyków oraz podczas ich stosowania w codziennej praktyce leczniczej oddziałów szpitalnych, przede wszystkim tych, na których leczeni są pacjenci chorujący na choroby nowotworowe. Główne skutki działania metotreksatu po podaniu dożołądkowym, domięśniowym lub dożylnym, obejmują: zahamowanie czynności szpiku kostnego, działanie hepatotoksyczne oraz upośledzenie płodności. Cyklofosfamid Wartość NDS – 0,01 mg/m3 z oznakowaniem wyrazem „skóra” Substancja ta ma działanie cytostatyczne i immunosupresyjne, stosowana jest w leczeniu różnych typów nowotworów. Przy produkcji cyklofosfamidu głównymi drogami narażenia zawodowego jest układ oddechowy i skóra. Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem (IARC) zaklasyfikowała cyklofosfamid do grypy 1, tj. związków rakotwórczych dla ludzi. W Unii Europejskiej cyklofosfamid został zaklasyfikowany jako związek rakotwórczy kategorii 1A i mutagenny kategorii 2B. Rakotwórczość / mutagenność leków cytostatycznych, a obowiązki pracodawcy Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy ( z 2016 r. poz. 1117) za substancje rakotwórcze lub mutagenne w środowisku pracy uznaje się wszystkie substancje chemiczne i ich mieszaniny spełniające kryteria klasyfikacji jako rakotwórcze lub mutagenne kategorii 1A lub 1B zgodnie z rozporządzeniem CLP bez względu na to, czy zostały wymienione w wykazie klasyfikacji zharmonizowanej stanowiącym załącznik VI do tego rozporządzenia. Ostateczną odpowiedzialność za klasyfikację substancji ponosi jej producent lub importer. Szereg leków cytostatycznych (cisplatyna, cyklofosfamid, doksorubicyna cyklosporyna, azatiopryna, melfalan i inne) jest klasyfikowanych przez producentów jako rakotwórcze kategorii 1A lub 1B i jako takie należy je rozpatrywać również jako kancerogeny zawodowe. Należy pamiętać, że substancja chemiczna, która nie posiada klasyfikacji zharmonizowanej może zostać inaczej zaklasyfikowana przez różnych producentów. Dlatego też należy opierać się na klasyfikacji dostarczonej wraz z substancją przez swojego bezpośredniego dostawcę, a wszelkie wątpliwości wyjaśniać w ramach wymiany informacji w łańcuchu dostaw właściwym dla tej substancji. Ponadto powinna być sporządzona karta charakterystyki dla wszystkich cytostatyków, które zostały sklasyfikowane i oznakowane zgodnie z rozporządzeniem CLP. Należy pamiętać, że dla gotowych produktów leczniczych nie ma wymogu dostarczania kart charakterystyki, chociaż zgodnie z wiedzą toksykologiczną mogą one stwarzać zagrożenie dla zdrowia ludzi. W przypadku cytostatyków spełniających kryteria klasyfikacji rakotwórczości lub mutagenności kategorii 1A lub 1B określonych w rozporządzeniu CLP pracodawca powinien: prowadzić rejestr pracowników narażonych na te czynniki rakotwórcze, rejestr prac, wpisywać w skierowanie na badania profilaktyczne narażenie na te czynniki szkodliwe oraz do 15 stycznia każdego roku przekazywać do PIP i PIS „ Informacje o substancjach chemicznych, ich mieszaninach, czynnikach lub procesach technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym”. Przypadku dostępnych metod badania środowiska pracy i określonych najwyższych dopuszczalnych stężeń tych substancji należy dokonywać pomiarów na stanowiskach pracy. Więcej wskazówek i wyjaśnień w artykule „Aspekty higieniczne i prawne oceny narażenia zawodowego na cytostatyki” pod linkiem: Obecna wiedza oraz wyniki badań dotyczące poziomu narażenia personelu medycznego na leki cytostatyczne, dają mocne podstawy ku temu, aby całkowicie przenieść proces przygotowywania tych preparatów do aptek szpitalnych i to nie tylko ze względu na zagwarantowanie jakości dostarczanego leku, ale przede wszystkim w celu podniesienia bezpieczeństwa jego cytostatyczne – leki ważne, ale niebezpieczneStandardem leczenia nowotworów jest farmakoterapia, której jednym z elementów jest często terapia skojarzona. Do leków stosowanych w leczeniu nowotworów zaliczamy przede wszystkim hormony, przeciwciała monoklonalne, środki immunostymulujące oraz leki cytostatyczne. Zazwyczaj podczas chemioterapii stosuje się kilka leków z różnych grup to preparaty lecznicze, których mechanizm działania związany jest z wywoływaniem zaburzeń w przebiegu cyklu komórkowego w komórkach nowotworowych, charakteryzujących się szybkimi podziałami, a tym samym doprowadzenie do ich śmierci [1]. Jednak działanie to nie jest selektywne i powoduje również zaburzenia w zdrowych komórkach, czego rezultatem są liczne skutki uboczne terapii [2].Z tego powodu, leki te uznawane są za potencjalnie teratogenne, rakotwórcze i mutagenne, a ich szkodliwy wpływ obserwowany jest nie tylko u pacjentów, którzy je przyjmują, ale również u personelu medycznego zaangażowanego w ich przygotowanie, a następnie podawanie chorym [3].Rola farmaceuty w przygotowaniu leków cytostatycznychZgodnie z brzmieniem treści Ustawy Prawo Farmaceutyczne, za przygotowanie chemioterapeutyku do podania parenteralnego w dawce dobowej odpowiedzialny jest farmaceuta zatrudniony w aptece szpitalnej [4].Przepis ten ma zagwarantować pacjentowi, że lek będzie sporządzony w oparciu o fachową wiedzę wykształconego personelu medycznego. Tym samym będzie cechował się wysoką jakością i dzięki temu skutecznością oraz bezpieczeństwem działania. Praca farmaceuty ma zagwarantować również podanie leku w kompatybilnym roztworze i ochronę pacjenta przed skażeniem dawki innym farmaceutykiem. Personel fachowy może służyć swoją wiedzą merytoryczną na etapie zlecania leczenia i kontroli recepty odnośnie do stosowanych dawek, schematów leczenia, farmakokinetyki, stabilności roztworów oraz możliwych interakcji lekowych [5].Przygotowanie cytostatyków – ocena wpływu na personel fachowyZagadnieniem wpływu cytostatyków na personel medyczny zajmuje się biomonitoring, którego zadaniem jest ocena ekspozycji oraz skutków narażenia. Jego działanie ma na celu pomiar ilości substancji czynnej w tkankach, jak również obserwację efektów zdrowotnych takiego kontaktu. Najczęściej dokonuje się pomiarów obecności ksenobiotyku we krwi, tkankach oraz moczu [1].Ocena narażenia na cytostatyki podczas ich przygotowania i podawania w formie iniekcji dożylnych jest bardzo trudna. Związane jest to nie tylko z dostępnością metod badawczych używanych do pomiarów stężeń substancji w środowisku pracy czy materiale biologicznym, ale i kosztów takiej obserwacji. Nie ustalono również parametrów granicznych dla substancji czynnych leków przeciwnowotworowych, dopuszczalnych w środowisku pracy oraz materiale pobranym od personelu [6].Jednak proces ten powinien być prowadzony, ponieważ wykazano, że pozostałości substancji cytotoksycznych obecne są praktycznie we wszystkich miejscach związanych z ich przygotowaniem oraz podawaniem (dowiedziono ich obecności nie tylko na powierzchniach, ale również w próbkach powietrza) [3, 6]. A badania takie mogą stanowić postawę do podejmowania przez pracodawcę odpowiednich działań, mających na celu ochronę pracowników [6].Drogi wnikania cytostatyków do organizmu personelu medycznegoNarażenie na leki cytostatyczne wiąże się z każdym elementem procesu prowadzącego do ich przygotowania. W licznych badaniach udowodniono, że ślady cytostatyków znajdowały się w moczu, płynach ustrojowych i tkankach pracowników służby zdrowia, a więc zagrożenie jest realne [6].Główną drogą, którą mogą się one przedostać do organizmu jest skóra. Leki cytostatyczne mogą się przez nią wchłonąć nawet jeśli nie jest uszkodzona. Do zaabsorbowania substancji czynnej może dojść przy sporządzaniu roztworów, czy też podczas kontaktu z zanieczyszczoną cytostatyku może się również odbywać drogą wziewną, poprzez bezpośrednie wdychanie aerozolu lub pyłu leku w trakcie jego przygotowania oraz poprzez przewód pokarmowy (szczególnie jeśli personel nie stosuje się do najważniejszych zasad BHP) [1, 6].Wpływ narażenia na leki cytostatyczne na organizm człowiekaWpływ narażenia na cytostatyki na ludzki organizm nie jest jednoznacznie określony. Objawy mogą być bardzo różne, a większość z nich jest dość niespecyficzna. W przeprowadzonych badaniach obserwowano pracowników służby zdrowia mających styczność z chemioterapeutykami. Wśród najczęstszych dolegliwości, które mogły być związane z wykonywaną przez nich pracą wyróżniono biegunkę, przewlekły ból gardła, bóle i zawroty głowy, wzmożone wypadanie włosów, wysypki, łzawienia oczu i suchość spojówek, nudności i wymioty, odczuwanie zaburzenia rytmu serca oraz ogólną nadwrażliwość. Długotrwałe narażenie na cytostatyki może mieć również związek z uszkodzeniami i zwłóknieniem wątroby oraz uszkodzeniami nerek [2, 6].Największym jednak problemem związanym z narażeniem personelu medycznego na działanie cytostatyków mogą być problemy z płodnością, wpływ tych związków na przebieg ciąży oraz dobrostan i rozwój płodu. Nie można zapomnieć także o działaniach odległych, do których może należeć rozwój choroby nowotworowej białaczek [2, 3]. Ryzyko wiąże się nie tylko z samym kontaktem, ale również rodzajem cytostatyku. Sklasyfikowano je ze względu na swój potencjał kancerogenny (Tab. 1)Tabela 1. Klasyfikacja cytostatyków ze względu na ich potencjał rakotwórczy [7]Kategoria czynników rakotwórczychLeki cytostatycznegrupa Iśrodki rakotwórcze dla ludziazatiopryna, busulfan, chlorambucyl, nitrozomocznik, cyklofosfamid, etopozyd w programie BEP, melfalan, program MOPP i inne zawierające leki alkilujące, tiotepa, treosulfangrupa II Aśrodki prawdopodobnie rakotwórcze dla ludzidoksorubicyna, azacytydyna, karmustyna, lomustyna, chlorozotocyna, cisplatyna, etopozyd, chlormetyna, prokarbazyna, tenipozydgrupa II Bśrodki przypuszczalnie rakotwórcze dla ludziamsakryna, bleomycyna, dakarbazyna, daunomycyna, mitomycyna c, mitoksantron, streptozotocynagrupa IIIśrodki niesklasyfikowaneco do rakotwórczości5-fluorouracyl, ifosfamid, 6-merkaptopuryna, metotreksat, winblastyna, winkrystynaMinimalizacja ryzyka – przepisy prawne i proceduryFakt istnienia dużego narażenia zawodowego na cytostatyki w Polsce potwierdzają dane Centralnego Rejestru Danych o Narażeniu na Substancje Chemiczne, ich Mieszaniny, Czynniki lub Procesy Technologiczne o Działaniu Rakotwórczym lub Mutagennym, który prowadzony jest przez Instytut Medycyny Pracy im. Prof. J. Nofera w Łodzi [6]. Od 1996 roku pracowników zajmujących się przygotowaniem cytostatyków obowiązują przepisy Rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy przygotowywaniu, podawaniu i przechowywaniu leków cytostatycznych w zakładach opieki zdrowotnych (z późniejszymi zmianami z dnia 31. sierpnia 2000 roku). Dokument ten nakłada na pracodawcę obowiązek zapewnienia pracownikom pracującym przy przygotowaniu cytostatyków odpowiedniej odzieży ochronnej – fartuchów, masek, rękawiczek i okularów, a także opisuje miejsce przeznaczone do przygotowania leków, które powinno być wyposażone w lożę laminarną. W Rozporządzeniu można również odnaleźć wytyczne dotyczące postępowania po przypadkowym skażeniu cytostatykami [2, 8, 9].Poza tym, w 2016 roku Komisja Europejska przygotowała odpowiednie rekomendacje, mające służyć zapobieganiu zawodowej ekspozycji na działanie leków cytostatycznych. Ich treść przede wszystkim odnosi się do założenia regularnego monitorowania narażenia personelu fachowego. Bezpieczne obchodzenie się z preparatami potencjalnie szkodliwymi opisuje również Przewodnik Międzynarodowego Towarzystwa Praktyków Farmacji Onkologicznej (ISOPP – International Society of Oncology Pharmacy Pracitioners). Jednak należy pamiętać, że dokumenty te mogą być wskazówką, ale nie są obowiązującym prawem [6].Z tego też powodu w aptekach zajmujących się przygotowaniem cytostatyków określa się wewnętrzne procedury. One dużo bardziej szczegółowo opisują postępowanie mające zapewnić pracownikom jak największe zasady – kto może wykonywać leki cytotoksyczneW przygotowanie leków cytotoksycznych zaangażowany powinien być świadomy, wykwalifikowany i dobrze przeszkolony zespół, który będzie się stosować do procedur. Jednak nie każda osoba z odpowiednim wykształceniem i kwalifikacjami może podjąć się tego względu na potencjalną teratogenność, embriotoksyczność oraz wpływ na płodność, w proces przygotowywania leków cytostatycznych nie powinny być zaangażowane kobiety w wieku rozrodczym, które planują dzieci lub są aktualnie w ciąży. Istnieje również lista innych przeciwwskazań do podjęcia pracy przy lekach cytotoksycznych. Ich obecność zwykle weryfikuje się podczas regularnych i dokładnych badań lekarskich:karmienie piersiązaburzenia hematologiczneschorzenia nerekchoroby wątrobyprzewlekłe dermatozy (z obecnością czynnych zmian)praca w narażeniu na promieniowanie jonizująceaktualne ostre infekcje górnych dróg oddechowychwiek poniżej 18 lat [1, 3]Lek cytostatyczny i jego proces przygotowaniaPrzyjęcie i magazynowaniePodczas przyjęcia leku cytotoksycznego do apteki należy zwrócić uwagę na jego specjalne oznaczenie oraz fakt, czy dostarczono go w osobnych, szczelnie zamkniętych i zabezpieczonych opakowaniach. Personel przyjmujący towar powinno wyposażyć się w jednorazowe magazynie aptecznym substancje te powinno się przechowywać w osobnych szafach, lodówkach lub całym odrębnym pomieszczeniu magazynowym. W niektórych aptekach leki te magazynuje się w pomieszczeniu przygotowawczym, obok boksu, w którym przygotowuje się preparaty w dawkach dziennych. Dzięki temu, minimalizacji ulega narażenie na kontakt z nimi np. podczas ich transportu przez w magazynie odpowiednie oznakowanie również jest niezwykle ważne – powinno pojawić się w wydzielonych strefach, na półkach. Oficjalnie stosuje się napis Uwaga! Leki cytotoksyczne, który umieszczony jest na żółtym roztworów dla pacjentów – CPLCW procesie przygotowania leku dla pacjenta najważniejsze jest zapewnienie jałowości produktu, co jednocześnie wpływa również na zminimalizowanie zanieczyszczenia środowiska pracy. Dlatego też powinno to się odbywać w specjalnie wyodrębnionym pomieszczeniu nazywanym Centralną Pracownią Leku Cytotoksycznego (CPLC). Do podstawowych wymagań, jakie pomieszczenie to powinno spełniać, należy oddzielenie go od reszty apteki śluzami osobowymi. Dodatkowo klasa czystości powietrza B oraz co najmniej 10-20 krotna wymiana powietrza w ciągu godziny. Pomieszczenie to powinno być wykonane z materiałów o gładkiej powierzchni, które ułatwiają dezynfekcję. Również powinna być w nim jak najmniejsza ilość sprzętu i przygotowanie leku w dawce dobowej dla pacjenta odbywa się w loży laminarnej z filtrami HEPA i pionowym nawiewem. W loży klasa czystości powietrza powinna być najwyższa – A. W loży powinno panować podciśnienie i musi ona posiadać oddzielny system wyciągowy [3, 5]. Również sprzęt służący do przygotowania i transportu leków musi być wykonany z materiałów, które ułatwiają jego dezynfekcję [1].Personel medyczny biorący udział w przygotowaniach powinien być ubrany w jednorazową odzież ochronną. Do niej należą: podfoliowany fartuch ze specjalnym atestem, maseczkę, okulary oraz czepek. Zaleca się również zastosowanie podwójnej pary beztalkowych rękawiczek jednorazowych – zachodzących na mankiety fartucha – które należy zmieniać co pół godziny [3]. Jednorazowy czas pracy w boksie aseptycznym nie powinien przekraczać dwóch godzin, a w ciągu dnia w CPLC można pracować maksymalnie przez 5 godzin [3].Aby uniknąć kontaktu z aerozolami w czasie przygotowaniu leków cytotoksycznych, rekomenduje się stosowanie tak zwanych systemów bezigłowych zamkniętych lub igieł o dużej średnicy, co minimalizuje ryzyko powstania podciśnienia i wydostania się leku z ampułki [5].Cały sprzęt jednorazowego użytku, który miał kontakt z lekiem cytotoksycznym na którymkolwiek z etapów jego przygotowania, powinien być poddany utylizacji jako odpad medyczny niebezpieczny – zgodnie z obowiązującymi przepisami leku i jego transportGotowy lek należy odpowiednio oznaczyć etykietą i zapakować, tak aby był bezpieczny dla osoby, która będzie go transportowała na oddział. Ważne jest również, aby pamiętać o szczególnych warunkach przechowywania, o wrażliwości na światło czy też temperaturę [3, 5].Transport leku na oddziały powinien odbywać się możliwie najkrótszą drogą (bez dostępu osób trzecich) przez wykwalifikowany personel. Wózki do transportu powinny być łatwe w dezynfekcji [1].Postępowanie w przypadku skażenia lekiem cytostatycznymWażne jest również, aby w aptece zajmującej się przygotowywaniem dziennych dawek leków cytotoksycznych dla pacjentów, istniały procedury, mówiące o postępowaniu w przypadku przypadkowego zbicia/uszkodzenia opakowania przygotowuje się do tego celu odpowiedni zestaw, który przede wszystkim powinien zawierać środki ochrony osobistej dla osoby, która będzie sprzątała (fartuch, rękawice, maska, czepek), a także elementy odpowiedniego oznakowania miejsca skażenia, środki pomocnicze przydatne w procesie usuwania zanieczyszczenia, jak na przykład ręczniki papierowe, szufelka i tekturka, butelka z wodą, lignina, środki do dezynfekcji powierzchni i neutralizacji skażenia (70% spirytus oraz NaOH), odpowiednio oznakowane pojemniki na odpady niebezpieczne [3].Każdy zestaw powinno się zaopatrzyć w odpowiednią instrukcję z opisanymi kolejnymi krokami postępowania. Dodatkowo cały proces powinna wykonywać jedna, przeszkolona osoba, tak aby ograniczyć ryzyko narażenia postronnych obserwatorów. Po zdarzeniu pomieszczenie należy wywietrzyć i zaniechać jego używania przez kilka kolejnych godzin [3, 5].Bibliografia:Gać P, Pawlas K. Ryzyko związane z zawodową ekspozycją na preparaty cytostatyczne. Bezpieczeństwo Pracy 2010; 9: A i in. Następstwa zdrowotne pracy w narażeniu na leki cytostatyczne w grupie zawodowej pielęgniarzy i pielęgniarek. Journal of Education 2016; 6(9): O, Kemczyńska M. Postępowanie z lekiem cytotoksycznym w aptece szpitalnej. Farmacja Polska 2010; 2(66): z dnia 6. września 2001 roku. Prawo Farmaceutyczne. U. 2001 Nr 126 poz. P. Receptura cystostatyków. Aptekarz Polski; (data wejścia 12-08-2018).Kupczewska-Dobecka M i in. Aspekty higieniczne i prawne oceny narażenia zawodowego na cytostatyki. Medycyna Pracy 2018; 69(1): T, Dąbrowska AE. Leki cytostatyczne i ich kancerogenność – problem zagrożenia zawodowego personelu medycznego. Współczesna Onkologia 2007; 2(11): Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 19 czerwca 1996 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy przygotowywaniu, podawaniu i przechowywaniu leków cytostatycznych w zakładach opieki zdrowotnej. ( 1996 nr 80 poz. 376).Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 31 sierpnia 2000 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy przygotowywaniu, podawaniu i przechowywaniu leków cytostatycznych w zakładach opieki zdrowotnej. ( 2000 nr 79 poz. 897).Autor: mgr farm. Iwona NapierałaArtykuł pochodzi z trzeciego numeru magazynu prenumeratę największego branżowego magazynu dla farmaceutów szpitalnych!

leki cytostatyczne i ich kancerogenność